Cafe Gallery Zakopianka Spis treści Historia | Architektura i otoczenie | Uwagi | Przypisy |...
Kawiarnie w KrakowieZabytkowe budynki w Krakowie
kawiarniaKrakowieulicy św. Marka 34PlantorszadyŚwiętego DuchaSebastian SierakowskiFeliks Radwański młodszyWolnego Miastaśw. ScholastyceAntoniego StacherskiegoSukiennicachKawiarnia NoworolskiKrzysztoforówTeatru MiejskiegoCzasuDomie Pod GruszkąSławkowskiejSzczepańskiejokupacji niemieckiejRady Głównej OpiekuńczejKrystyna ZbijewskaZrzeszenie Studentów PolskichCzesława DźwigajaStanisława MazusiaAllana Rzepkineoklasycystycznymportykloggia13. pułku piechoty
| ||
 Widok od strony Plant | ||
Państwo |  Polska | |
| Miejscowość | 31-024 Kraków | |
| Adres | ul. św. Marka 34 | |
| Styl architektoniczny | neoklasycyzm | |
| Architekt | Feliks Radwański | |
Inwestor | Wolne Miasto Kraków | |
| Rozpoczęcie budowy | 1836 | |
| Ukończenie budowy | 1836 lub 1837 | |
| Ważniejsze przebudowy | ok. 1861, ok. 1878 lub 1903 albo 1913 | |
Położenie na mapie Starego Miasta w Krakowie   Cafe Gallery Zakopianka | ||
Położenie na mapie Polski  Cafe Gallery Zakopianka | ||
Położenie na mapie województwa małopolskiego  Cafe Gallery Zakopianka | ||
Położenie na mapie Krakowa  Cafe Gallery Zakopianka | ||
 50°03′46″N 19°56′38″E/50,062778 19,943889 | ||
Strona internetowa | ||
Cafe Gallery Zakopianka – kawiarnia znajdująca się w Krakowie przy ulicy św. Marka 34, od strony Plant, mieszcząca się w klasycystycznym budynku z lat 30. XIX wieku, wzniesionym niedługo po założeniu Plant.
Uznawana jest za najstarszą kawiarnię plantacyjną, działającą z przerwami od końca lat 30. XIX wieku (a może nawet od 1826 roku). Sam budynek zalicza się do najbardziej udanych obiektów stylu neoklasycystycznego, jakie powstały w Krakowie w I połowie XIX stulecia. W pobliżu znajduje się także altana koncertowa, przeznaczona pierwotnie dla występów orkiestr.
Spis treści
1 Historia
2 Architektura i otoczenie
3 Uwagi
4 Przypisy
5 Bibliografia
Historia |
Geneza budynku, który jest siedzibą kawiarni, związana była z pomysłami zapewnienia wygody krakowianom na wytyczanych Plantach[1]. Początkowo miała to być altana, służąca spacerowiczom jako miejsce schronienia przed deszczem, zaś z czasem zaplanowano, iż będzie częścią zespołu przechadzkowego[2], na wzór foksalu, czyli ogródka rozrywkowego[3]. Miano serwować w niej kawę, orszady i napoje chłodzące[4], pojawiały się także pomysły organizowania w niej koncertów[5]. Planowano umieszczenie jej za kościołem Świętego Ducha, a następnie w pobliżu wylotu ulicy św. Marka[6].
Dla realizacji tej koncepcji kanonik Sebastian Sierakowski przygotował liczne projekty (m.in. w 1820 roku i na krótko przed swoją śmiercią cztery lata później)[a], w których altana przybrała formę murowanego pawilonu o klasycystycznej architekturze[7]. Choć finalnie budynek powstał w oparciu o plany innego architekta, to jego zaprojektowanie przypisywano często właśnie Sierakowskiemu[8].
Ostateczny projekt wykonał w 1826 roku Feliks Radwański młodszy, a nowy obiekt, według tej pracy, postawiono w planowanym miejscu dziesięć lat później[9][b]. Pawilon ten został wybudowany ze środków finansowych Wolnego Miasta i dlatego nazywano go altaną rządową[10][c]. Umieszczono w niej cukiernię, która funkcjonowała, oddawana w dzierżawę, do 1842 roku[11]. Następnie, z powodu braku dzierżawcy, budynek, po dokonaniu adaptacji z istotnymi zmianami we wnętrzach, pełnił funkcję domu mieszkalnego (przeznaczonego dla „pisarza materyałów skarbowych przy św. Scholastyce”[12]), z czasem częściowo opustoszał[13]. Około 1861 roku przebudowano go, ale tylko w części, pod kierunkiem Antoniego Stacherskiego[2].
W 1879 roku[d] ponownie rozpoczęto w nim działalność gastronomiczną. Po adaptacji (w trakcie której rozebrano dodatkowe piętro, wzniesione, gdy obiekt pełnił funkcję mieszkalną) otwarto tam kawiarnię Stefana Rehmana i Edwarda Hendricha – filię sezonową ich firmy, działającej już w Sukiennicach (Kawiarnia Noworolski). Funkcjonowała do około 1885 roku, gdy w związku z problemami spółki, obiekt przy Plantach uległ zaniedbaniu i czasowo opustoszał[14]. Nowe życie w to miejsce tchnął Stanisław Janikowski[e], który po 1890 roku, otworzył tam filię letnią swojej firmy z Krzysztoforów. Nowa kawiarnia – nazywana po prostu „kawiarnią Janikowskiego” – stała się wówczas znanym lokalem, będąc popularnym miejscem spotkań aktorów z Teatru Miejskiego (najczęściej po spektaklach), jak również dziennikarzy z pobliskich redakcji Czasu i Głosu Narodu oraz Nowej Reformy[15]. Słynęła też z serwowanych tam lodów oraz kawy mrożonej[16].
W 1913[17] lub 1914 roku[2] kawiarnię przejął Franciszek Sauer, właściciel podobnego interesu w Domie Pod Gruszką, na rogu Sławkowskiej i Szczepańskiej. Obiekt przy Plantach doinwestował, starając się go uatrakcyjnić[18]. Prowadził tam kawiarnię do lat 1922–1923 i czasów wielkiej inflacji, kiedy to z racji problemów finansowych, musiał ją sprzedać bliżej nieokreślonej spółce, która w budynku urządziła tanią jadłodajnię pod nazwą Kawiarnia i Restauracja „Zakopane”. Utracono dawną klientelę, przestali tam bywać dziennikarze i aktorzy[19]. W 1935 roku podupadłą kawiarnię przejęła od Henryka Kwalika Stefania Maturowa, której udało się podnieść jej poziom, wprowadziła również nazwę „Zakopianka”[20].
Podczas okupacji niemieckiej lokal mieścił kuchnię Rady Głównej Opiekuńczej[21]. Wśród osób tam zatrudnionych znalazła się Krystyna Zbijewska, pracująca jako kelnerka[22]. Po 1945 roku obiekt odebrano właścicielce[2], przez kilka lat mieściła się w nim świetlica Zarządu Zieleni Miejskiej, stopniowo ulegał dewastacji[23]. Bezskuteczne starania o jego przejęcie podejmowało Zrzeszenie Studentów Polskich, ostatecznie zaś po remoncie budynku (1959) kawiarnia ponownie zaczęła tam działać, pod swoją starą nazwą[24]. W latach 60. notowano, iż występowały w niej problemy z trudną klientelą, zarazem w tej dekadzie zaczęto prowadzić przy niej letni ogródek[25]. W 1975 roku została zlikwidowana[2]. Następnie w lokalu funkcjonował przez pewien czas salon gier zręcznościowych, a na przełomie lat 80. i 90. pizzeria włoska „Margarita”[26]. Budynek, pozostający w gestii gminy, stopniowo niszczał, lecz w II połowie lat 90. został przejęty przez Marka Jasickiego i starannie odnowiony (1996–1997). W 1998 roku w zabytkowym obiekcie rozpoczęła działalności „Cafe Zakopianka”[f] oraz Zakład Widowisk Estradowych i Rozrywkowych IMPRES[27]. W pierwszych latach XXI wieku wprowadzono pewne zmiany wystroju na terenie posesji, jak i we wnętrzu kawiarni, a w roku 2013 utworzono również w niej galerię sztuki ze stałymi witrynami twórców; Zbigniewa Czopa (miedzioryt), prof. Czesława Dźwigaja (rzeźba, medalierstwo, rysunek), Stanisława Mazusia (malarstwo), prof. Allana Rzepki (malarstwo) i Martyny Hołda (malarstwo, litografia)[28]. Lokal cieszy się popularnością wśród artystów i naukowców, odbywają się w nim także koncerty[29].
Portyk przy kawiarni
Miejsce to uznaje się za najstarszą kawiarnię plantacyjną[30] lub też pierwszą letnią kawiarnię na Plantach[31]. Można się spotkać również z informacją, iż funkcjonuje już od 1826 roku[32].
Architektura i otoczenie |
Altana muzyczna na Plantach, w tle widoczna kawiarnia
Budynek usytuowany jest przy Plantach, blisko wylotu ulicy św. Marka (pod adresem św. Marka 34). Od południa styka się z gmachem Szkoły Podstawowej nr 1, drugim bokiem przylega do muru ogrodu parafii Świętego Krzyża[33]. Ma formę murowanego pawilonu, wzniesionego w stylu neoklasycystycznym. Uznawany jest za jedne z lepszych przykładów tego stylu w Krakowie. Jego fasada zachowała się bez zmian, z trzema arkadami, oddzielonymi podwójnymi pilastrami, zwieńczona attyką[34].
Z czasem budynek uzupełniono, od strony północnej, o kolumnowy, kamienny portyk, określany też jako parterowa loggia, dobrze współgrający z architekturą właściwego pawilonu kawiarni[35]. Ta rozbudowa datowana jest rozmaicie – na II połowę XIX wieku[36], okres po 1878 roku[2] albo 1903[37] lub 1913 rok[17].
Przez dłuższy czas fasadę budynku zasłaniała drewniana weranda, dostawiona przed samym wejściem[g], jako datę jej wzniesienia podaje się rok 1875[38] lub dopiero 1913[17]. Została usunięta już po II wojnie światowej[39].
W sąsiedztwie budynku kawiarni, na osi wejścia do niej, usytuowana została w końcu XIX wieku (na owalnym placyku w ciągu alejek Plant) altana – rotunda orkiestrowa, w formie zadaszonego podwyższenia. Pierwotnie przeznaczona była dla koncertów orkiestr wojskowych, z których szczególną popularnością cieszyła się orkiestra 13. pułku piechoty, oraz występy chórów[40]. Obiekt krytykowano ze względów estetycznych i konstrukcyjnych, twierdzono, iż nie pasuje do Plant[41]. W późniejszych latach został rozebrany[h], a zrekonstruowano go w ramach renowacji Plant, prowadzonych od końca lat 80. XX wieku[42].
Uwagi |
↑ Sierakowski planował bardzo rozległe założenie, łączące ogrody i tereny zielone w zachodniej i północnej części miasta, którego częścią miał być odcinek Plant między kościołem Świętego Krzyża a wylotem ulicy św. Tomasza. Jego projekty zachowały się w Oddziale Zbiorów Graficznych Biblioteki Jagiellońskiej, Torowska 2003 ↓, s. 21, przyp. 20.
↑ W niniejszym opracowaniu przyjęto datę budowy obiektu według Encyklopedii Krakowa, lecz w literaturze pojawiają się odmienne datacje.
Klein 1914 ↓, s. 18, 45 podaje, iż budynek wzniesiono w 1825 roku, a 10 lat później planowano jego rozbudowę, która jednak nie doszła do skutku, bowiem nie udało się pozyskać terenu (fragmentu ogrodu parafii Świętego Krzyża) na ten cel. Z kolei Torowska 2003 ↓, s. 22 datę budowy określa na „wkrótce po 1825”, po czym stwierdza, że rozbudowa doszła do skutku – dostawiono kilka pokoików, przeznaczonych na kawiarnię. Wzniesienie pawilonu już w latach 20. XIX wieku, jak się wydaje, przyjmują autorzy, którzy informują o funkcjonowaniu kawiarni od 1826 roku, patrz: Rożek 2000 ↓, s. 50; Rożek 2011 ↓; Cafe Gallery Zakopianka ↓; Rogóż 2015 ↓, s. 193. Natomiast Jakubowski 2012 ↓, s. 49 podaje, iż obiekt pochodzi z 1837 roku. W niektórych opracowaniach czas jego wzniesienie określa się ogólnikowo na lata 30. XIX stulecia – Mossakowska i Zeńczak 1984 ↓, s. 115; Adamczewski 2003 ↓, s. 202.
↑ Niektórzy autorzy podają tę nazwę pisaną z wielkich liter – Jakubowski 2012 ↓, s. 49; Rogóż 2015 ↓, s. 193.
↑ Rożek 2011 ↓ podaje podaje rok 1875.
↑ Część opracowań podaje, iż nazywał się Wojciech Janikowski (względnie używa inicjału W. przy tym nazwisku), patrz: Torowska 2003 ↓, s. 39, 48; Rożek 2011 ↓; Jakubowski 2012 ↓, s. 43, 49; Rogóż 2015 ↓, s. 193.
↑ Jakubowski 2012 ↓, s. 209 podaje, iż po renowacji otwarty tam lokal nazywał się „Altana”.
↑ Wzniesiona w stylu szwajcarskim, jak się podaje, miała być źródłem nazwy „Zakopianka”, Rożek 2011 ↓; Cafe Gallery Zakopianka ↓.
↑ Dobrzycki 1955 ↓, s. 13 podaje, iż rotundę przeniesiono na teren Lasu Wolskiego.
Przypisy |
↑ Dobrzycki 1955 ↓, s. 12.
↑ abcdef Encyklopedia Krakowa ↓, s. 398.
↑ Zygmunt Gloger: Foksal (pol.). W: Encyklopedja staropolska ilustrowana [on-line]. WikiŹródła. [dostęp 2017-08-24].; Rożek 2000 ↓, s. 50.
↑ Dobrzycki 1955 ↓, s. 13.
↑ Jakubowski 2012 ↓, s. 49.
↑ Klein 1914 ↓, s. 18; Adamczewski 2003 ↓, s. 202.
↑ Dobrzycki 1955 ↓, s. 13; Encyklopedia Krakowa ↓, s. 398, 757; Rożek 2011 ↓.
↑ Encyklopedia Krakowa ↓, s. 398. Taka atrybucja pojawia się w: Mossakowska i Zeńczak 1984 ↓, s. 115; Adamczewski 1992 ↓, s. 104; Rożek 2000 ↓, s. 50; Adamczewski 2003 ↓, s. 202; Torowska 2003 ↓, s. 21; Rożek 2011 ↓.
↑ Dobrzycki 1955 ↓, s. 13 (tu nie podano twórcy projektu z 1826); Encyklopedia Krakowa ↓, s. 398.
↑ Adamczewski 1992 ↓, s. 104; Encyklopedia Krakowa ↓, s. 398; Adamczewski 2003 ↓, s. 202.
↑ Klein 1914 ↓, s. 19; Adamczewski 1992 ↓, s. 104; Adamczewski 2003 ↓, s. 202; Torowska 2003 ↓, s. 22.
↑ Klein 1914 ↓, s. 19.
↑ Klein 1914 ↓, s. 19; Adamczewski 1992 ↓, s. 104; Adamczewski 2003 ↓, s. 202; Rożek 2011 ↓; Jakubowski 2012 ↓, s. 49.
↑ Klein 1914 ↓, s. 19; Adamczewski 1992 ↓, s. 104; Encyklopedia Krakowa ↓, s. 398; Adamczewski 2003 ↓, s. 202; Torowska 2003 ↓, s. 22; Jakubowski 2012 ↓, s. 49; Rogóż 2015 ↓, s. 193.
↑ Adamczewski 1992 ↓, s. 104; Encyklopedia Krakowa ↓, s. 398; Adamczewski 2003 ↓, s. 202; Rożek 2011 ↓; Jakubowski 2012 ↓, s. 49; Rogóż 2015 ↓, s. 193–194.
↑ Torowska 2003 ↓, s. 22; Rożek 2011 ↓.
↑ abc Jakubowski 2012 ↓, s. 87.
↑ Jakubowski 2012 ↓, s. 87; Rogóż 2015 ↓, s. 193.
↑ Jakubowski 2012 ↓, s. 105.
↑ Encyklopedia Krakowa ↓, s. 398; Rożek 2011 ↓; Jakubowski 2012 ↓, s. 119.
↑ Encyklopedia Krakowa ↓, s. 398; Adamczewski 2003 ↓, s. 202–203.
↑ Adamczewski 1992 ↓, s. 104.
↑ Jakubowski 2012 ↓, s. 175.
↑ Encyklopedia Krakowa ↓, s. 398; Jakubowski 2012 ↓, s. 175.
↑ Jakubowski 2012 ↓, s. 189, 191.
↑ Encyklopedia Krakowa ↓, s. 398; Torowska 2003 ↓, s. 22; Jakubowski 2012 ↓, s. 209.
↑ Encyklopedia Krakowa ↓, s. 398; Rożek 2011 ↓; Cafe Gallery Zakopianka ↓; Impres ↓.
↑ Cafe Gallery Zakopianka ↓; Impres ↓.
↑ Rożek 2011 ↓.
↑ Klein 1914 ↓, s. 37; Torowska 2003 ↓, s. 39, 48.
↑ Rogóż 2015 ↓, s. 193.
↑ Rożek 2000 ↓, s. 50; Rożek 2011 ↓; Cafe Gallery Zakopianka ↓; Rogóż 2015 ↓, s. 193.
↑ Klein 1914 ↓, s. 37; Encyklopedia Krakowa ↓, s. 398; Torowska 2003 ↓, s. 39; Rożek 2011 ↓.
↑ Klein 1914 ↓, s. 37; Dobrzycki 1955 ↓, s. 13; Adamczewski 2003 ↓, s. 202; Torowska 2003 ↓, s. 39; Rożek 2000 ↓, s. 50; Rożek 2011 ↓; Jakubowski 2012 ↓, s. 49.
↑ Dobrzycki 1955 ↓, s. 13; Encyklopedia Krakowa ↓, s. 398; Rożek 2000 ↓, s. 50; Rożek 2011 ↓; Jakubowski 2012 ↓, s. 49.
↑ Rożek 2000 ↓, s. 50; Rożek 2011 ↓;.
↑ Cafe Gallery Zakopianka ↓.
↑ Rożek 2011 ↓; Cafe Gallery Zakopianka ↓.
↑ Torowska 2003 ↓, s. 22.
↑ Klein 1914 ↓, s. 45; Dobrzycki 1955 ↓, s. 13; Adamczewski 2003 ↓, s. 392; Torowska 2012 ↓, s. 96; Rogóż 2015 ↓, s. 195–197.
↑ Klein 1914 ↓, s. 69, 90–91.
↑ Encyklopedia Krakowa ↓, s. 758; Torowska 2003 ↓, s. 137; Rogóż 2015 ↓, s. 195.
Bibliografia |
- Jan Adamczewski: Kraków od A do Z. Kraków: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1992, s. 104 (hasło Kawiarnie), 209 (Planty). ISBN 83-03-03234-8.
- Jan Adamczewski: Mała encyklopedia Krakowa. Kraków: „Hurnex”, 2003, s. 202–203 (hasło Kawiarnie), 392 (Planty). ISBN 83-918802-0-6.
- Cafe Gallery Zakopianka (pol.). Zakład Widowisk Estradowych – Estrada Krakowska. [dostęp 2017-08-25].
- Jerzy Dobrzycki: O krakowskich Plantach. W: Zieleń Krakowa. red. Jerzy Dobrzycki. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1955, s. 9–22.
- Doświadczenie (pol.). Zakład Widowisk Estradowych – Estrada Krakowska. [dostęp 2017-08-25].
- Encyklopedia Krakowa. red. prowadzący Antoni Henryk Stachowski. Warszawa-Kraków: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2000, s. 398 (hasło Kawiarnia Janikowskiego, „Zakopianka”), 757–758 (Planty). ISBN 83-01-13325-2.
- Krzysztof Jakubowski: Kawa i ciastko o każdej porze. Historia krakowskich kawiarni i cukierni. Warszawa: Agora SA, 2012, seria: Biblioteka Gazety Wyborczej. ISBN 978-83-268-0773-2.
- Franciszek Klein: Planty krakowskie. wyd. wznowione. Kraków: Towarzystwo Ochrony Piękności Miasta Krakowa i Okolicy, 1914.
- Wanda Mossakowska, Anna Zeńczak: Kraków na starej fotografii. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1984. ISBN 83-08-00873-9.
- Jan Rogóż: Portrety ulic Krakowa. Kraków: Stowarzyszenie Kulturalno-Naukowe „Kraków”, 2015. ISBN 978-83-938389-2-9.
Michał Rożek: Altana Rządowa - Café Zakopianka (pol.). Zakład Widowisk Estradowych – Estrada Krakowska, 2011. [dostęp 2017-08-25]. – przedruk z „Dziennika Polskiego” (numer z 21/22 maja 2011)- Michał Rożek: Przewodnik po zabytkach i kulturze Krakowa. wyd. 2. Warszawa-Kraków: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2000. ISBN 83-01-10989-0.
- Joanna Torowska: Planty krakowskie i ich przestrzeń kulturowa. Kraków: Ośrodek Kultury im. Cypriana Kamila Norwida, 2012, seria: Parki Krakowa. ISBN 978-83-934916-0-5.
- Joanna Torowska: Planty krakowskie. Przewodnik dla nauczycieli. Kraków: Wydawnictwo MCDN, 2003. ISBN 83-88618-39-3.
