Mrthfx

Inauguracja kolei Neapol – Portici, 1839 r.

Florencja, stazione Leopolda z 1848 r.

Kolej La Spezia – Genua nad brzegiem Morza Liguryjskiego, region Cinque Terre; zbudowana w l. 60. XIX w.

Bergamo – funikular miejski otwarty w 1887 r.

Mediolan, detal budynku dworca Centrale (drugiego)

Wiadukt Tenda, obecnie we Francji

Elektrowóz dla kolei Rzym – Lido (Ostia) z 1924 r. (po przebudowie z l. 40.)

Mediolan: wagon tramwajowy Peter Witt (konstr. z 1928 r.) przed La Scalą

Jednostka spalinowa kolei prywatnej ALN, ok. 1960 r.

ETR 450 Pendolino – pierwszy na świecie pociąg z wychylnym pudłem w trybie aktywnym

Początki |

• 
  4 X 1839 – otwarcie kolei parowej Neapol – Portici (Królestwo Obojga Sycylii); inż. Armand Bayard de la Vingtrie; parowozy „Bayard” i „Vesuvio”;


• 1840 – kolej parowa Mediolan – Monza; druga na ziemiach włoskich; proj. inż. Giulio Sarti z Mediolanu, inicjatywa Putzera de Reibegg (Królestwo Lombardzko-Weneckie, austriacki kraj koronny); 1849 przedłużona do Como;


• 1842-46 – pierwsze odcinki kolei Mediolan – Wenecja, z mostem przez Lagunę Wenecką; kolej Imperial-Regia Privilegiata Strada Ferrata Ferdinandea Lombardo-Veneta (Król. Lombardzko-Weneckie);


• 1844 – początek budowy kolei Turyn – Alessandria – Genua, ukończonej 1853 (Król. Sardynii); pierwsza kolej górska we Włoszech;


• 1848 – kolej parowa Florencja – Livorno (W. Ks. Toskanii); „Ferrovia Leopolda”;


• 1856 – kolej parowa Rzym – Frascati (Państwo Kościelne); budowa kolei możliwa za pont. Piusa IX, jego poprzednik (Grzegorz XVI) uważał kolej za „dzieło szatana”;


• 1859 – otwarcie linii Rzym – Civitavecchia (Państwo Kościelne); inżynieria budowy i parowozy francuskie (Cail & Cie.), szyny brytyjskie;


• 1862-64 – budowa linii średnicowej w Mediolanie z pierwszym dworcem Centrale;

W 1859 r. sieć kolei włoskich tworzyła pięć osobnych systemów^[1]. Największy rozwinięty został w Piemoncie (Król. Sardynii) – trójkąt linii Turyn – Vercellli – Alessandria z odgałęzieniami, m.in. do Cuneo, Susa, Genui. W Królestwie Lombardo-Weneto osią była kolej Mediolan – Bergamo – Werona – Wenecja – Codroipo (miała być ciągnięta do Triestu, połączonego koleją z Wiedniem w 1857). W Toskanii dwie linie połączyły Florencję z Pizą, były odgałęzienia do Livorno i Sieny. Wokół Neapolu kolej dochodziła do Capui i Salerno, wokół Rzymu – do Frascati i Civitavecchii. Budowa sieci obejmującej całe Włochy przypadła już na czasy Risorgimento.

• 1863 – pierwsza kolej na Sycylii: linia Palermo – Bagheria;


• 1871 – pierwsza kolej na Sardynii: linia Cagliari – Decimomannu – Villasor.

Budowa sieci |

• 1851 – porozumienie Państwa Kościelnego, W. Ks. Toskanii, Ks. Modeny, Ks. Parmy i Cesarstwa Austriackiego w sprawie budowy kolei Mediolan – Bolonia – Florencja – Rzym (Ferrovia dell’Italia Centrale);


• 1859 – otwarcie linii Piacenza – Bolonia (Ferrovia dell’Italia Centrale); most przez Pad pod Piacenzą otwarty 1865;


• 1863 – otwarcie pierwszej kolei transapenińskiej Bolonia – Pistoia (- Florencja); 47 tuneli, 35 wiaduktów; długość trasy 99 km; przewyższenie 500 m; Ferrovia dell’Italia Centrale, obecnie tzw. „Ferrovia Porrettana”;


• 1867 – przedłużenie linii Rzym – Civitavecchia do granicy toskańskiej;


• 1867 – otwarcie „Brennerbahn” (Tyrol): kolej połączyła sieć włoską z siecią Austrii i Niemiec; k.k. priv. Südbahn; pierwsza kolej transalpejska;


• 
  17 IX 1871 – pierwszy tunel alpejski: otwarcie Tunelu Fréjus (inaczej Tunel Mont-Cenis) między Modane (Sabaudia) a Bardonecchią (Piemont); 12,85 km długości.

W 1880 r. ukończona była magistrala wschodniego wybrzeża, na linii Mediolan – Bolonia – Rimini – Foggia – Bari – Maglie, funkcjonowała też druga kolej transapenińska Caserta – Benewent – Foggia, łącząca z tą linią sieć Kampanii. Wykonane lub na ukończeniu były magistrale łączące Rzym z Livorno (zachodnie wybrzeże), Florencją i Neapolem (przez Cassino). Połączenie z Cieśniną Messyńską zrealizowano najpierw przez wybrzeże południowe: Bari – Tarent – Crotone – Reggio di Calabria – przed 1885. W tym samym czasie istniała już kolej łącząca większe miasta na Sycylii, o przebiegu: Messyna – Katania – Caltanissetta – Palermo / Agrygent.

• 1880 – Sardynia: ukończenie połączenia Cagliari – Sassari – Porto Torres;


• ...


• 1905 – upaństwowienie kolei, utworzenie Ferrovia dello Stato (FS);


• 1928 – ukończenie „Ferrovia di Tenda / CF de Tende” (Turyn -) Cuneo – Brel-sur-Roya – Ventimiglia / Nicea (budowana od 1883), jednej z najciekawszych kolei górskich Europy.

Koleje lokalne i miejskie |

• lata 70. XIX wieku – trakcja konna na torach miejskich kolei Mediolan – Monza; 1871 – tramwaj konny w Turynie (pierwszy tramwaj we Włoszech); 1874 w Palermo, 1875 w Neapolu, 1877 w Rzymie, 1878 w Genui;


• 1880 – otwarcie funikularu do krawędzi krateru Wezuwiusza; funkcjonował do wybuchu 1906;


• 1884 – otwarcie kolei linowo-zębatej systemu inż. Agudio między Sassi i Supergą pod Turynem [1]; 1935 zamiana na kolej zębatą;


• ...


• 1890 – elektryczny tramwaj podmiejski Florencja – Fiesole, pierwszy w Europie tramwaj systemu Sprague’a;


• 1893 – tramwaj elektryczny w Mediolanie; 1895 w Rzymie (próby 1890);


• 1895-98 – otwarcie kolei Circumetnea (Sycylia); tor 950 mm;


• ...

W północnych Włoszech, a także w Toskanii, Lacjum i w okolicach Neapolu wykształciły się rozległe sieci kolejek (tramwajów) dojazdowych. Niektóre ich linie nie zostały zelektryfikowane aż do likwidacji w poł. XX w.

Pierwsze elektryfikacje kolei sieci krajowej |

• 1901-02 – elektryfikacja linii Mediolan – Gallarate – Varese – Porto Ceresio; trzecia szyna; Società Italiana per le Strade Ferrate del Mediterraneo; 1951 konwersja na sieć górną;


• 1901-02 – rozpoczęcie elektryfikacji trójfazowej sieci krajowej północnych Włoch (linie w regionie Valtellina: Lecco – Colico – Chiavenna/Sondrio) w technologii f-my Ganz; elektryfikacja objęła otwarty 1906 Tunel Simploński (Traforo del Sempione) na granicy szwajcarskiej; od 1945 r. stopniowa przebudowa na prąd stały 3000 V, ostatnia linia funkcjonowała do 1976 r..

Modernizacja w okresie międzywojennym |

• 1924 – otwarcie elektrycznej Ferrovia Roma-Lido (do Ostii); prąd =1650 V;


• 1925 – Neapol: otwarcie linii Metropolitana FS, służącej jako średnicowa dla niektórych pociągów dalekobieżnych; elektryfikacja trzecią szyną;


• 1928 – elektryfikacja prądem stałym 3000 V linii Benewent – Foggia; początek dyskusji o sposobie dalszej elektryfikacji sieci krajowej;


• 1930 – Rzym: likwidacja tramwajów w centrum historycznym rozpoczęła proces eliminacji tego środka, powstrzymany dopiero w latach 90.;


• 1930-34 – otwarcie linii Altamura – Avigliano Lucania i Avigliano Città – Potenza Inferiore (obecnie Ferrovie Appulo Lucane, tor 950 mm); przykład późnej budowy sieci lokalnej kolei prywatnych w południowych Włoszech (Basilicata);


• 1931 – Mediolan: oficjalne otwarcie dworca Centrale – ostatniego wielkiego dworca czołowego w Europie; ukończenie przebudowy węzła z dworcem przelotowym (pierwszy Milano Centrale) na węzeł z dworcem czołowym;


• 1932 – otwarcie przebudowanej kolei Rzym – Viterbo z tunelem do dworca Roma Nord (P.le Flaminio); wczesna elektryfikacja =3000 V;


• 1934 – otwarcie nowej linii transapenińskiej między Bolonią i Florencją (pierwsza „Direttissima”), która zastąpiła starą „Ferrovia Porrettana”; dwa długie tunele: „Galleria di Appennino” (18,5 km); „Galleria di Monte Adone” (7,1 km); elektryfikacja =3000 V (początek konwersji systemu trójfazowego na prąd stały); obecnie buduje się trzecią linię na tej trasie, dla pociągów dużych prędkości; w tym samym mniej więcej czasie powstała linia szybka Rzym – Neapol przez nowe miasto Latina – obie linie to główne inwestycje w krajową sieć kolejową okresu międzywojennego;


• 1935 – Florencja: otwarcie drugiego dworca Santa Maria Novella, który zaczął pełnić rolę czołowego dworca głównego – pierwszego wielkiego dworca modernistycznego we Włoszech; czasy faszystowskie przyniosły falę modernizacji dworców;


• ...

Okres powojenny |

• 1947 – zamknięcie sieci tramwajowej w Palermo; 1948 w Bari; 1958 we Florencji; 1963 w Bolonii; 1966 w Genui;


• 1950 – Rzym: otwarcie nowego dworca Termini;


• 1955 – Rzym: otwarcie pierwszej linii metra; druga (i ostatnia) linia przybyła dopiero w 1980;


• 1964 – Mediolan: otwarcie pierwszej linii metra;


• przełom l. 60. i 70. – przebudowa linii Neapol – Torre Annunziata kolei Circumvesuviana do standardów SKR;


• 1970-91 – rozpoczęcie budowy i ostateczne ukończenie pierwszej linii dużych prędkości w Europie (do 250 km/h); w znacznej części linia otwarta w 1978 r.; elektryfikacja 3000 V;


• 1994 – ostateczna deelektryfikacja linii kolei prywatnej Ferrovia Centrale Umbra (pionierska elektryfikacja jednofazowa ~11 kV z wczesnych l. 20.);


• 1997 – Mediolan: otwarcie pierwszego odcinka podziemnej średnicy kolei aglomeracyjnej Passante FS (także pociągi FNord); ukończenie całości planowane na 2008 r.;


• 1998 – Neapol: likwidacja sieci tramwajowej w zachodnich dzielnicach; mimo obietnic modernizacji pozostałość dużego systemu tramwaju neapolitańskiego trwa w stagnacji;


• 2002 – Neapol: doprowadzenie linii metra do śródmieścia; budowa w toku;


• 2003 – Genua: po długiej przerwie w budowie metra (otwartego „szczątkowo” 1990-92) otwarcie pierwszych odcinków linii metra pod śródmieściem;


• 2005 – otwarcie pierwszej linii dużych prędkości nowej generacji (300 km/h) między Rzymem i Neapolem; elektryfikacja ~25 kV 50 Hz;


• 2006 – przywrócenie tramwaju w Mesynie, Sassari; 2007 – w Cagliari;


• 2006 – otwarcie odcinka Turyn – Novara linii dużych prędkości Turyn – Mediolan.

Ważniejsi producenci taboru |

• 
  Ansaldo (Genua); od 1844?; od 2001 – AnsaldoBreda;


• 
  Società Italiana Ernesto Breda per Costruzioni Meccaniche (Mediolan); zał. 1886; od 2001 – AnsaldoBreda;


• 
  Fiat Ferroviaria (Turyn); zał. 1917; od lat 90. XX wieku – Alstom;


• Officine Meccaniche della Stanga, Padwa – tramwaje, wagony; zał. 1920, od 1993 w składzie Firema Trasporti;

Przypisy |

Linki zewnętrzne |

• 
  Il Mondo dei Treni – rosnący zasób artykułów o dziejach kolei we Włoszech;


• Photorail – Il sito italiano di fotografia ferroviaria


• 
  Spis i łącza do włoskich muzeów kolejnictwa;


• 
  Ferrovia Circumvesuviana – historia na witrynie oficjalnej kolei; ewolucja kolei od kolejki parowej, przez „interurban” do SKR, dzieje kolei na szczyt Wezuwiusza;


• Il Museo ferroviario Sardo, historia (Sardynia)