Mrthfx

; ;	; Jezioro Czad;
	; Jezioro Czad;
	; ; Zdjęcia jeziora Czad na przestrzeni lat 1973–2001;
	Położenie;
; Państwo;	; Czad; Kamerun; Nigeria; Niger;
	;
; Wysokość lustra;	283 m n.p.m.;
	; Morfometria;
Powierzchnia;	mniej niż 2000 km²; (1973 roku: 25 tys. km²);
Głębokość; • średnia;	; ; 4,5 m m;
	; Hydrologia;
Rodzaj jeziora;	tektoniczne, bezodpływowe, stałe, częściowo zasolone;
	; ; Położenie na mapie Czadu; ; ; ; Jezioro Czad; ; ; ;
	; 13°15′N 14°00′E/13,250000 14,000000;
; ;	; Multimedia w Wikimedia Commons;

Czad (fr. Lac Tchad, arab. بحيرة تشاد, Buḥayrat Tšād, ang. Lake Chad) – jezioro bezodpływowe w środkowej Afryce, położone w Kotlinie Czadu, na pograniczu Czadu, Nigerii, Nigru i Kamerunu. Wskutek zmian klimatycznych i w wyniku działalności człowieka jezioro zanika – powierzchnia akwenu wynosi mniej niż 2 tys. km², podczas gdy w 1973 roku wynosiła 25 tys. km².

Spis treści

1 Nazwa

2 Położenie

3 Klimat

4 Hydrologia
- 4.1 Zanik jeziora

5 Flora i fauna

6 Historia

7 Zobacz też

8 Uwagi

9 Przypisy

Nazwa |

Nazwa jeziora Czad pochodzi od lokalnego słowa tsade, oznaczającego „jezioro”^[3]. Od nazwy jeziora pochodzi nazwa państwa Czad^[3].

Położenie |

Jezioro leży w środkowej Afryce w Kotlinie Czadu^[4]. Znajduje się w części środkowej kotliny, jednak nie wypełnia jej najniżej położonego obszaru^[5]. Leży na pograniczu Czadu, Nigerii, Nigru i Kamerunu^[6].

Klimat |

Średnia roczna wielkość opadów deszczu wynosi 320 mm, przy czym południowo-wschodnie wybrzeża otrzymują 1600 mm wody, a północne zaledwie 150 mm^[7]. Średnia roczna wielkość opadów dla miejscowości Bol Dune wynosi 384 mm, z czego zdecydowana większość (89%) przypada na okres lipiec-wrzesień^[7]. Średnia roczna temperatura powietrza wynosi +21,4 °C^[7].

Hydrologia |

Maksymalna powierzchnia paleojeziora Mega-Czad oznaczona jest kolorem turkusowym, a jego granice wyznacza niebieska przerywana linia, powierzchnia obecnego jeziora Czad ozanczona jest kolorem błękitnym

W okresie wczesnego holocenu (najprawdopodobniej w okresie przed ok. 7000 lat temu^[8]) kotlinę wypełniało ogromne paleojezioro Mega-Czad (ang. Lake Mega-Chad, LMC) zajmujące powierzchnię prawie 350 tys. km²^[5]^[9]^[a].

Współcześnie, powierzchnia akwenu wynosi mniej niż 2 tys. km², podczas gdy w 1973 roku wynosiła 25 tys. km²^[1]^[b]. Zanik jeziora przypisywany jest zmianom klimatu oraz zużyciu wody^[1]. Ponadto powierzchnia zmienia się w zależności od pory roku i ulega znacznemu zmniejszeniu podczas przedłużających się okresów suszy^[4]. Najwyższy stan wód notowany jest w październiku lub na początku listopada, a najniższy pod koniec kwietnia lub na początku maja^[6]. Straty wody wskutek parowania to ok. 2500 mm rocznie; ponadto prawdopodobnie 250 mm zasila wody gruntowe^[6]. Jezioro zasilają wody rzek: Szari (95%), El Beid (4%) i Komadugu Yobe (1%)^[5]. Zlewnia jeziora obejmuje obszar 2434 tys. km²^[7].

Jezioro rozdziela na dwie części pas mielizn^[5], rozciągający się na osi północny wschód – południowy zachód, powstały podczas suszy na początku XX w.^[6] Północna część jeziora jest głębsza niż południowa^[5] – głębokość części północnej to przeważnie 4–7 m, a części południowej 3–4 m^[6]. Średnia głębokość jeziora to 3,6 m przy powierzchni wody zajmującej 18 tys. km²^[5]. Wysokość bezwzględna strefy bentonicznej waha się między 275,8 a 280,1 m, i wynosi średnio 278,21 m^[5]. Przy brzegach jeziora występują liczne piaskowe wysepki, które powiększają się w okresach niskiego stanu wód^[6].

Zasolenie wody jest nietypowo niskie jak na jezioro endoreiczne w strefie klimatu tropikalnego^[6]. Najwyższe zasolenie notowane jest w porze suchej w północno-wschodniej części zbiornika^[6].

Zanik jeziora |

Opisy podróżników z okresu pomiędzy XIII a XIX w. wskazują na wysoki stan wody w tym czasie – jezioro sięgało rzeki El-Ghazal^[6]. W 1870 roku powierzchnia jeziora liczyła 28 tys. km²^[6]. Wysoki stan wód wystąpił w latach 1850–1900, a poprzedzony był okresem suszy w latach 1823–1850^[5]. Z początkiem XX w. powierzchnia jeziora zaczęła się kurczyć, a najniższy stan wody obserwowano w latach 1914–1920^[5]. W okresie 1953–1964 woda podniosła się, a powierzchnia jeziora powiększyła się do 23,5 tys. km²^[5], ponownie sięgając rzeki El-Ghazal^[6]. W latach 70. i 80. XX w. obserwowano największą w historii amplitudę rocznych wahań stanu wody^[6]. W połowie lat 80. powierzchnia zbiornika skurczyła się rekordowo do 3,9 tys. km²^[6]^[c]. Ponownie tak rekordowo mała powierzchnia odnotowana została na początku XXI w.^[6] W okresie tym odnotowano również rekordowo niskie opady, na co mogła wpłynąć degradacja środowiska^[6]. Projekty irygacyjne Czadu, Kamerunu, Nigerii i Nigru obniżyły zarówno poziom wody w jeziorze^[2], jak też w dopływających rzekach; szacuje się że ludzka działalność w 50% odpowiada za zmniejszenie powierzchni jeziora^[7].

Od lat 60. XX w. w regionie jeziora prowadzone są długoterminowe badania klimatologiczne^[6]. W 1964 roku Kamerun, Czad, Niger, Nigeria, od 1996 roku także Republika Środkowoafrykańska, a od 2008 Libia – pracują w ramach Komisji ds. zlewni jeziora Czad (ang. Lake Chad Basin Commission) w sprawach regulacji użytkowania zbiornika, w tym zasobów wody i połowu ryb^[11]. Współpraca obejmuje również działania na rzecz zatrzymania zaniku jeziora^[6].

Flora i fauna |

W przeszłości brzegi jeziora porastały gęste lasy z mleczarami i hebanowcami, które uległy przerzedzeniu i zubożeniu gatunkowemu wskutek zmieniających się tendencji w użytkowaniu ziemi oraz progresywnej degradacji^[6]. Obecnie przeważają gatunki lepiej przystosowane do mniejszej wilgotności takie jak akacja, baobab, kolibło egipskie, różne gatunki arekowatych, Commiphora africana czy głożyna omszona^[6]. Na obszarach częściowo zalewanych rośliny wieloletnie są coraz bardziej wypierane przez uprawy zbóż^[6]. Środowisko wodne zdominowane jest przez ciborę papirusową, Aeschynomene elaphroxylon, grzybieniowate i trzciny^[6].

Na przestrzeni XX w. różnorodność gatunkowa zwierząt występujących na brzegach jeziora również uległa zubożeniu^[6]. Lwy, lamparty, nosorożce i hipopotamy są rzadko spotykane^[6]. W regionie jeziora występują setki gatunków ptaków, z których wiele gniazduje, m.in. strusie, sekretarze, cyranki, kaczki, kazarki egipskie, pelikany małe, marabuty afrykańskie, ibisy kasztanowate czy warzęchy czerwonolice^[6]. Brzegi jeziora zamieszkują krokodyle nilowe, węże Python sebae i „kobry plujące”^[6]. W wodach jeziora żyje ponad 40 gatunków ryb o znaczeniu komercyjnym (m.in. Alestes baremoze i lates nilowy^[7]), a także przedstawiciele dwudysznych^[6].

Historia |

Dla nauki zachodniej jezioro zostało odkryte w 1823 roku – było czwartym pod względem wielkości śródlądowym zbiornikiem wodnym Afryki po Jeziorze Wiktorii, Tanganice i Malawi^[12]. Ślady bytności człowieka w okolicach jeziora są bardzo stare – do najstarszych znalezisk, dokumentujących obecność człowiekowatych należą skamieniałości sahelantropa^[13], zamieszkującego ten region ok. 6–7 milionów lat temu^[14]. Odkryte one zostały podczas francusko-czadyjskiej wyprawy paleontologicznej na początku XXI w.^[14]

Zobacz też |

Jezioro Aralskie

Uwagi |

↑ Britannica podaje, że powierzchnia akwenu wynosiła wówczas 336,700 tys. km²^[8].

↑ PWN podaje, że powierzchnia akwenu wynosi 10 tys. km² (do 25 tys. km²)^[4].

↑ Inne źródła podają, że powierzchnia jeziora nie przekraczała wówczas 3 tys. km²^[5]^[10].

Przypisy |

↑ ^a^b^c^d Lake Chad (ang.). W: Lake Chad Basin Commission [on-line]. [dostęp 2017-12-19].

↑ ^a^b United Nations Environment Programme: Africa: Atlas of Our Changing Environment. UNEP/Earthprint, 2008, s. 52. ISBN 978-92-807-2871-2. [dostęp 2017-12-20]. (ang.)

↑ ^a^b John Everett-Heath: The Concise Dictionary of World Place Names. Oxford University Press, 2017. ISBN 978-0-19-255646-2. [dostęp 2017-12-18]. (ang.)

↑ ^a^b^c Czas. W: Encyklopedia PWN. PWN. [dostęp 2017-12-18]. (pol.)

↑ ^a^b^c^d^e^f^g^hⁱ^j^k Monique Mainguet: Aridity: Droughts and Human Development. Springer Science & Business Media, 2013, s. 100–103. ISBN 978-3-662-03906-9. [dostęp 2017-12-18]. (ang.)

↑ ^a^b^c^d^e^f^g^hⁱ^j^k^l^mⁿ^o^p^q^r^s^t^u^v^w^x^y^z Jeffrey Allman Gritzner: Lake Chad. W: Encyclopædia Britannica. Encyclopædia Britannica, inc., 2013-05-15. [dostęp 2017-12-18]. (ang.)

↑ ^a^b^c^d^e^f Eric O. Odada, Lekan Oyebande, Johnson A. Oguntola: Lake Chad Experience and Lessons Learned Brief. 2006. [dostęp 2017-12-18]. (ang.)

↑ ^a^b Alfred Thomas Grove, Douglas Henry Jones: Chad. W: Encyclopædia Britannica. Encyclopædia Britannica, inc., 2017-10-23. [dostęp 2017-12-18]. (ang.)

↑ Mathieu Schuster, Claude Roquin, Philippe Duringer, Michel Brunet, Matthieu Caugy, Michel Fontugne, Hassan Taïsso Mackaye, Patrick Vignaud, Jean-François Ghienne. Holocene Lake Mega-Chad palaeoshorelines from space. „Quaternary Science Reviews”. 24 (16–17), s. 1821–1827, September 2005. ISSN 0277-3791 (ang.).

↑ Zanikające jezioro Czad. „Poznaj Świat”. 2 (397), s. 27, Luty 1986. R. XXXIV (pol.).

↑ The Lake Chad Basin Commission (ang.). W: Lake Chad Basin Commission [on-line]. [dostęp 2017-12-19].

↑ Clive Alfred Spinage: African Ecology: Benchmarks and Historical Perspectives. Springer Science & Business Media, 2012, s. 162. ISBN 978-3-642-22872-8. [dostęp 2017-12-20]. (ang.)

↑ Winfried Henke, Ian Tattersall: Handbook of Paleoanthropology: Vol I:Principles, Methods and Approaches Vol II:Primate Evolution and Human Origins Vol III:Phylogeny of Hominids. Springer Science & Business Media, 2007, s. 350. ISBN 978-3-540-32474-4. [dostęp 2017-12-20]. (ang.)

↑ ^a^b Sahelanthropus tchadensis. W: David R. Begun: A Companion to Paleoanthropology. John Wiley & Sons, 2012. ISBN 978-1-118-33237-5. [dostęp 2017-12-20]. (ang.)

[10] Britannica podaje, że powierzchnia akwenu wynosiła wówczas 336,700 tys. km²^[8].

[11] PWN podaje, że powierzchnia akwenu wynosi 10 tys. km² (do 25 tys. km²)^[4].

[13] Inne źródła podają, że powierzchnia jeziora nie przekraczała wówczas 3 tys. km²^[5]^[10].

[LCBC-1] Lake Chad (ang.). W: Lake Chad Basin Commission [on-line]. [dostęp 2017-12-19].

[UNEP52-2] United Nations Environment Programme: Africa: Atlas of Our Changing Environment. UNEP/Earthprint, 2008, s. 52. ISBN 978-92-807-2871-2. [dostęp 2017-12-20]. (ang.)

[Everett-3] John Everett-Heath: The Concise Dictionary of World Place Names. Oxford University Press, 2017. ISBN 978-0-19-255646-2. [dostęp 2017-12-18]. (ang.)

[PWN-4] Czas. W: Encyklopedia PWN. PWN. [dostęp 2017-12-18]. (pol.)

[Mainguet100–103-5] ↑ ^a^b^c^d^e^f^g^hⁱ^j^k Monique Mainguet: Aridity: Droughts and Human Development. Springer Science & Business Media, 2013, s. 100–103. ISBN 978-3-662-03906-9. [dostęp 2017-12-18]. (ang.)

[Britannica-6] ↑ ^a^b^c^d^e^f^g^hⁱ^j^k^l^mⁿ^o^p^q^r^s^t^u^v^w^x^y^z Jeffrey Allman Gritzner: Lake Chad. W: Encyclopædia Britannica. Encyclopædia Britannica, inc., 2013-05-15. [dostęp 2017-12-18]. (ang.)

[Odada-7] Eric O. Odada, Lekan Oyebande, Johnson A. Oguntola: Lake Chad Experience and Lessons Learned Brief. 2006. [dostęp 2017-12-18]. (ang.)

[Britannica2-8] Alfred Thomas Grove, Douglas Henry Jones: Chad. W: Encyclopædia Britannica. Encyclopædia Britannica, inc., 2017-10-23. [dostęp 2017-12-18]. (ang.)

[Schuster-9] Mathieu Schuster, Claude Roquin, Philippe Duringer, Michel Brunet, Matthieu Caugy, Michel Fontugne, Hassan Taïsso Mackaye, Patrick Vignaud, Jean-François Ghienne. Holocene Lake Mega-Chad palaeoshorelines from space. „Quaternary Science Reviews”. 24 (16–17), s. 1821–1827, September 2005. ISSN 0277-3791 (ang.).

[Poznaj-12] Zanikające jezioro Czad. „Poznaj Świat”. 2 (397), s. 27, Luty 1986. R. XXXIV (pol.).

[LCBC2-14] The Lake Chad Basin Commission (ang.). W: Lake Chad Basin Commission [on-line]. [dostęp 2017-12-19].

[Spinage162-15] Clive Alfred Spinage: African Ecology: Benchmarks and Historical Perspectives. Springer Science & Business Media, 2012, s. 162. ISBN 978-3-642-22872-8. [dostęp 2017-12-20]. (ang.)

[Henke350-16] Winfried Henke, Ian Tattersall: Handbook of Paleoanthropology: Vol I:Principles, Methods and Approaches Vol II:Primate Evolution and Human Origins Vol III:Phylogeny of Hominids. Springer Science & Business Media, 2007, s. 350. ISBN 978-3-540-32474-4. [dostęp 2017-12-20]. (ang.)

[Begun-17] Sahelanthropus tchadensis. W: David R. Begun: A Companion to Paleoanthropology. John Wiley & Sons, 2012. ISBN 978-1-118-33237-5. [dostęp 2017-12-20]. (ang.)

搜尋此網誌